1. Vị trí và nguồn gốc tên gọi Ngã Ba Đình

Ngã Ba Đình thuộc thôn Hy Văn, xã Hoài Sơn, nằm ở điểm giao nhau giữa hai tuyến đường: tỉnh lộ ĐT 638 từ Hoài Phú, Hoài Châu đi Hoài Sơn và đường liên xã từ Chương Hòa (Hoài Châu Bắc) đi Hoài Sơn. Trước đây, tại thôn Hy Văn có một ngôi đình làng do nhân dân 9 phường trong vùng đóng góp xây dựng, được sử dụng làm nơi hội họp, tín ngưỡng và sinh hoạt cộng đồng. Đình này được người dân gọi là Đình "9 phường". Trước ngôi đình, cách khoảng 50 mét về phía Đông Bắc, có một ngã ba đường, nên người dân địa phương đã đặt tên cho địa điểm này là "Ngã Ba Đình" (hay "Chán Ba Đình").

Ngã Ba Đình đã trở thành một biểu tượng gắn liền với cuộc đấu tranh cách mạng kiên cường của quân và dân Hoài Nhơn trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, đặc biệt với vụ thảm sát diễn ra vào ngày 25/9/1961 (16/8 năm Tân Sửu), khi địch đã tàn sát dã man nhiều đồng bào và chiến sĩ cách mạng tại đây.

2. Ngã Ba Đình trong kháng chiến chống Mỹ

Trong kháng chiến chống Mỹ, Hoài Sơn, với địa hình núi đồi hiểm trở bao quanh, được chọn làm căn cứ cách mạng trọng yếu của Hoài Nhơn. Đây là nơi diễn ra nhiều cuộc càn quét, khủng bố tàn bạo của quân đội Mỹ và chính quyền tay sai nhằm tiêu diệt các lực lượng cách mạng. Kẻ thù đã điên cuồng dội xuống mảnh đất Hoài Sơn hàng ngàn tấn bom, đạn và chất độc hóa học, với hy vọng phá hủy căn cứ và uy hiếp tinh thần nhân dân.

Thực hiện chính sách “tố cộng, diệt cộng” và theo Luật 10/59, chính quyền Mỹ - Diệm đã tiến hành truy bắt, đàn áp dã man cán bộ cách mạng và quần chúng yêu nước tại Hoài Sơn. Đặc biệt, sau khi lực lượng cách mạng địa phương tấn công trụ sở xã Hoài Sơn, gây thiệt hại nặng nề cho địch, chúng càng điên cuồng chống phá cách mạng và khủng bố nhân dân.

Mặc dù bị đàn áp mạnh mẽ, dưới sự lãnh đạo của Trung ương Đảng, các phong trào cách mạng tại Hoài Sơn vẫn tiếp tục được duy trì và phát triển mạnh mẽ. Đêm 14/9/1961, đội vũ trang công tác của xã và huyện đã bí mật tiêu diệt bốn tên tay sai ác ôn, gây nhiều tổn thất cho quân địch. Ngày 25/9/1961, để trả thù, kẻ thù đã tổ chức truy lùng khắp các thôn, bắt giữ những người bị tình nghi là cán bộ cách mạng hoặc ủng hộ phong trào. Tại trụ sở xã, chúng đã tiến hành tra tấn, đánh đập dã man nhưng các chiến sĩ cách mạng và nhân dân vẫn kiên cường, không khai báo bất kỳ thông tin nào về tổ chức của ta.

3. Tưởng niệm và vinh danh

Với những đóng góp và hy sinh to lớn của nhân dân Hoài Sơn, di tích Ngã Ba Đình đã được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh vào năm 2002. Khu di tích này không chỉ là nơi tưởng nhớ các liệt sĩ đã ngã xuống vì sự nghiệp giải phóng dân tộc, mà còn là biểu tượng cho tinh thần đấu tranh bất khuất của nhân dân địa phương.

Khu di tích Ngã Ba Đình hiện nay rộng khoảng 250m², được tôn tạo khang trang. Tượng đài chính giữa khu di tích được thiết kế với hình ảnh ngọn lửa bốc cao trên nền mặt trống đồng cách điệu, khắc họa hoa văn chim Lạc – một biểu tượng quen thuộc của dân tộc Việt Nam. "Ngọn lửa" này tượng trưng cho ý chí kiên cường của những người đã ngã xuống, là niềm tự hào của nhân dân Hoài Sơn và Hoài Nhơn trong cuộc đấu tranh chống Mỹ.

4. Các hoạt động tưởng niệm tại Ngã Ba Đình

Hàng năm, vào các dịp lễ lớn như Ngày Thương binh Liệt sĩ (27/7), ngày 25/9 – kỷ niệm sự kiện thảm sát tại Ngã Ba Đình, người dân Hoài Sơn và các thế hệ trẻ trong vùng thường tổ chức lễ dâng hương, tri ân các anh hùng liệt sĩ tại khu di tích. Đây là dịp để tưởng nhớ và vinh danh những người đã hy sinh, đồng thời ôn lại truyền thống đấu tranh cách mạng hào hùng của cha ông.

5. Kết luận

Di tích lịch sử Ngã Ba Đình ở xã Hoài Sơn không chỉ là minh chứng cho tội ác của kẻ thù mà còn là biểu tượng của tinh thần đấu tranh quật cường của nhân dân địa phương. Sự hy sinh của các cán bộ, chiến sĩ và nhân dân nơi đây không chỉ góp phần vào thắng lợi chung của dân tộc mà còn truyền lại cho các thế hệ sau niềm tự hào sâu sắc và trách nhiệm bảo vệ quê hương, đất nước. Ngã Ba Đình mãi mãi là nơi nhắc nhở mọi người về giá trị của độc lập, tự do và sự hy sinh vô bờ bến của những người đã ngã xuống.