Giới thiệu chung

Nhà Lưu niệm Chi bộ Cửu Lợi (Tam Quan Nam, Hoài Nhơn) là một di tích lịch sử quan trọng, nơi lưu giữ những tư liệu, hình ảnh, hiện vật quý giá liên quan đến quá trình hình thành và phát triển của Chi bộ Cửu Lợi - Chi bộ Cộng sản đầu tiên của huyện Hoài Nhơn (nay là thị xã Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định). Đây là địa chỉ đỏ mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc về truyền thống yêu nước, tinh thần đấu tranh bất khuất của các thế hệ cha anh đi trước, đặc biệt là các đảng viên kiên trung của Đảng bộ Hoài Nhơn trong những ngày đầu thành lập Đảng.

Bối cảnh lịch sử và sự hình thành Chi bộ Cửu Lợi

Những năm cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, phong trào đấu tranh chống thực dân, phong kiến tại Bình Định diễn ra sôi nổi, tiêu biểu là các cuộc khởi nghĩa của nông dân chống sưu cao thuế nặng, cường hào áp bức. Những hoạt động này đã góp phần đẩy xã hội thuộc địa nửa phong kiến Việt Nam vào cơn khủng hoảng trầm trọng, tạo tiền đề cho tư tưởng cách mạng theo chủ nghĩa Mác - Lênin thâm nhập và lan rộng trong các tầng lớp nhân dân yêu nước.

Giai đoạn 1925 - 1927, phong trào nông dân nổi lên mạnh mẽ ở các vùng Hoài Nhơn, Phù Mỹ, Bình Khê, An Nhơn, Phù Cát... Trong bối cảnh đó, đồng chí Nguyễn Trân, một chiến sĩ yêu nước nhiệt thành, đã tích cực đi tìm kiếm sự kết nối với các tổ chức cách mạng ở nhiều nơi như Quy Nhơn, Huế, Vinh, Nam Định, Sài Gòn. Năm 1928, ông bắt liên lạc được với Kỳ bộ Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội Nam kỳ. Tháng 2 năm 1928, tại nhà đồng chí Tôn Chất (thôn Cửu Lợi, Tam Quan Nam), tổ chức Việt Nam Thanh niên Cách mạng Đồng chí Hội được thành lập với ba đồng chí: Nguyễn Trân, Tôn Chất và Huỳnh Triếp. Đồng chí Nguyễn Trân được bầu làm Bí thư.

Thành lập Chi bộ Cửu Lợi và sự lan tỏa phong trào cách mạng

Đến tháng 8 năm 1930, Chi bộ Cộng sản đầu tiên của huyện Hoài Nhơn chính thức thành lập tại nhà đồng chí Tôn Chất, với năm đảng viên: Nguyễn Trân, Tôn Chất, Cao Thành, Đoàn Tính, Huỳnh Triếp. Đồng chí Nguyễn Trân giữ chức Bí thư Chi bộ. Đây là cột mốc quan trọng, đánh dấu sự hình thành tổ chức Đảng tại Hoài Nhơn, tạo nền tảng cho phong trào cách mạng phát triển mạnh mẽ, lan rộng ra các địa phương khác như Đại Hóa, An Thái, Trường Xuân, Hảo Thiện, Dĩnh Thạnh, Châu Đê, Chương Hòa, Tài Lương, Cự Lễ, Tấn Thạnh...

Tháng 10 năm 1930, Đảng bộ huyện Hoài Nhơn được thành lập - trở thành Đảng bộ cấp huyện đầu tiên của tỉnh Bình Định, đồng chí Nguyễn Trân tiếp tục giữ chức Bí thư. Đảng bộ Hoài Nhơn nhanh chóng mở rộng tổ chức, xây dựng nhiều cơ sở Đảng ở các xã lân cận và phát triển lực lượng ở các huyện Hoài Ân, Phù Mỹ. Đến đầu năm 1931, huyện Hoài Nhơn đã thành lập được sáu Chi bộ liên xã, đánh dấu bước trưởng thành vượt bậc của phong trào cách mạng nơi đây.

Sự hy sinh và những mất mát

Tuy nhiên, phong trào cách mạng gặp nhiều khó khăn khi chính quyền thực dân tăng cường đàn áp, khủng bố. Từ tháng 5 năm 1931, Sở mật thám và an ninh Trung kỳ phái đội cảnh sát lưu động về Bình Định, thực hiện hàng loạt chiến dịch bắt bớ, đàn áp. Gần 30 đảng viên và quần chúng cách mạng bị bắt, trong đó có đồng chí Nguyễn Trân - Bí thư Huyện ủy Hoài Nhơn. Ông bị kết án khổ sai chung thân, đày lên nhà tù Buôn Mê Thuột, và từ trần ngày 26 tháng 7 năm 1933, để lại niềm tiếc thương vô hạn cho đồng bào, đồng chí.

Công nhận di tích lịch sử và quá trình bảo tồn, tôn tạo

Nhằm ghi nhớ công lao to lớn của các chiến sĩ cách mạng tiền bối, năm 1996, UBND tỉnh Bình Định đã xếp hạng nơi thành lập Chi bộ Cửu Lợi là di tích lịch sử cấp tỉnh. Trước đó, năm 1991, Nhà Lưu niệm Chi bộ Cửu Lợi được khánh thành và đưa vào hoạt động. Đến năm 2004, nhà lưu niệm được trùng tu, tôn tạo nhân dịp kỷ niệm 75 năm ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (3.2.2005).

Nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di tích, năm 2023, UBND tỉnh Bình Định đã phê duyệt nhiệm vụ quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi di tích Nơi thành lập Chi bộ Cửu Lợi với quy mô 9.227m2. Công trình bao gồm việc nâng cấp nhà lưu niệm, xây mới nhà đón tiếp và nhà trưng bày, dự kiến hoàn thành vào năm 2025, nhân kỷ niệm 95 năm ngày thành lập Đảng (3.2.2025).

Ý nghĩa và giá trị giáo dục

Việc xây dựng, tu bổ Nhà Lưu niệm Chi bộ Cửu Lợi không chỉ thể hiện lòng tri ân sâu sắc đối với những người con ưu tú đã cống hiến cho sự nghiệp cách mạng, mà còn góp phần giáo dục truyền thống yêu nước, lý tưởng cách mạng cho thế hệ hôm nay và mai sau. Đây thực sự là một "địa chỉ đỏ" có ý nghĩa lớn lao trong công tác tuyên truyền, giáo dục lịch sử địa phương và phát huy tinh thần yêu nước, sẵn sàng cống hiến vì sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.